Armenia: Perły za Kaukazem - co warto zobaczyć

Socrealizm w Różowym Kolorze

Lotnisko Zwartnoc w Erywaniu zaskakuje nowoczesnością i kompetentną obsługą. Podobnie jak Envoy Hostel - niedrogi i położony w centrum stolicy. Z hostelu już niedaleko na główny plac miasta. Dawniej zwany był placem Lenina, dziś - Republiki. Bez wątpienia jest to jedno z piękniej zaprojektowanych centrów w całym dawnym ZSRR. Króluje tu socrealizm, ale ten najwyższych lotów. To prawdziwa gratka dla wszystkich wielbicieli dawnej socjalistycznej wizji zabudowy. Wokół marmurowych posadzek, orzeźwiających fontann i kilkupasmowych arterii królują monumentalne budowle - z fasadami wyłożonymi różowiutkim tufem. Na placu mieszczą się olbrzymi gmach poczty, ministerstwo finansów z charakterystyczną wieżą zegarową, hotel Armenia, przejęty obecnie przez sieć Marriott, i wielopiętrowy kolos, w którym mieszczą się Galeria i Muzeum Narodowe. Turyści kierują tu kroki, aby zmierzyć się z wielowiekową historią Armenii. Początki państwa sięgają VI w. p.n.e, wówczas to plemiona Hayk (stąd ormiańska nazwa kraju - Hayastan) zjednoczyły się i utworzyły scentralizowane państwo - gdzieś na odległych równinach u stóp góry Ararat. Niejednych zaskakuje, że w IV w. n.e. Armenia, jako pierwszy kraj na świecie, przyjęła chrześcijaństwo jako religię państwową. A na początku V w. - za sprawą Mesropa Mashotsa - powstał ormiański alfabet. Do dziś wszyscy Ormianie są dumni z własnych liter i co ciekawe, w kilku miejscach kraju można znaleźć pomniki zarówno twórcy alfabetu, jak i... samych liter. Po lekcji historii warto zajrzeć do Galerii Narodowej. Zgromadzono tu zaskakująco wiele nietuzinkowych dzieł. Oprócz rosyjskich i ormiańskich mistrzów pędzla i dłuta sporo tutaj prac znanych europejskich artystów - płócien Tintoretta, Rubensa i Van Dycka. Skąd takie perły za Kaukazem? Większość z nich znalazła się tutaj na początku wielkiej wojny ojczyźnianej. Miały trafić do Erywania  tylko na czas wojennej zawieruchy - z kilku muzeów radzieckich miast. Jednak po wojnie ich nie zwrócono. Znalazły miejsce w galerii, która bogactwem zbiorów ustępowała jedynie tym najbardziej okazałym - w Moskwie i Petersburgu. I tak pozostało do dzisiaj. Po podziwianiu dzieł sztuki można przejść się ulicą Aboviana - głównym traktem handlowym. Nieopodal traktu mieści się otoczona zielenią i knajpkami na świeżym powietrzu opera. Wieczorem jest tam gwarno i nastrojowo. W weekendy sąsiadujący z operą park zamienia się w galerię obrazów. Niedzielę należy jednak poświęcić na wizytę na Wernisażu, czyli pchlim targu. Sporo tu używanej odzieży i porcelanowych serwisów, posrebrzanych samowarów, wojskowych czapek z poprzedniej epoki i mieniących w słońcu orderów. Niedaleko stąd mieści się ambasada Polski.

Czar Jednodniowych Wycieczek

Erywań stanowi świetną bazę do wypadów po okolicy. Tym najbardziej obowiązkowym jest wyjazd do Eczmiadzyna. To taki ormiański Watykan, mieści się tu siedziba katolikosa - głowy Kościoła ormiańskiego. Legenda głosi, że właśnie w Eczmiadzynie św. Grzegorz Oświeciciel - patron Armenii - ujrzał, jak niebo się rozstępuje, i postać Jezusa ze złotym młotem zstępuje na ziemię. Chrystus uderzył nim w czterech różnych miejscach. I właśnie tam powstały najważniejsze świątynie w całym kraju. Najważniejszą z nich jest katedra położona w samym centrum miasteczka. To w niej papież Jan Paweł II odprawił mszę podczas swojej wizyty w 2001 r. Otoczona ogrodami i zabudowaniami klasztornymi skrywa w murach najcenniejsze kościelne relikwie. Jedną z nich jest włócznia - ponoć ta sama, którą ugodzony został Chrystus podczas ukrzyżowania. Zanim znalazła się w katedralnym skarbcu, przez wieki przechowywana była w klasztorze Geghard. Do klasztoru dotarłem następnego dnia. Położony na końcu krętego, miejscami głębokiego kanionu, z trzech stron otoczony jest skalnymi zboczami. Lita skała stanowi tu część architektury. Najstarsze kaplice i grobowce - te pochodzące z VII w. n.e. - to jamy wydrążone w kamieniu. Do największego kościoła wchodzi się przez drewniane, rzeźbione drzwi. Wewnątrz panuje cisza i mrok. Gdyby nie dziesiątki palących się świec - zapalanych przez licznie przybywających tu gości i pielgrzymów - byłoby zupełnie ciemno.  Warto przyjechać tu w niedzielny poranek. Wówczas jest okazja, aby w tłumie wiernych posłuchać nastrojowych - śpiewanych przez chór liturgicznych pieśni. Może się też zdarzyć, że będziemy świadkami obrzędu składania ofiar, głównie z kóz i owiec, które odbywa się zaraz po nabożeństwie. To jedno z nielicznych miejsc w Armenii, gdzie ten zwyczaj przetrwał do dziś. Z Geghard niedaleko do Garni. Zawitałem tam po trzygodzinnym marszu. Spacer trwałby krócej, gdyby nie widoki. Późnym popołudniem ormiański Partenon zaczyna nabierać cieplejszych barw. To dawna pogańska świątynia - prawdopodobnie z I w. Podziwiałem masywne kolumny, ich jońskie kapitele, płaskorzeźby - wszystko jakby żywcem przeniesione z odległej Hellady. Zielone wzgórza dookoła i srebrząca się rzeka w oddali dopełniały tylko klimatu Śródziemnomorza. Zostałem w Garni do rana. Zaprosił mnie w gościnę Aram, przypadkowo spotkany hodowca ryb w stawach niedaleko Garni.

W Poszukiwaniu Świeżego Powietrza

Po długiej gawędzie z Aramem, obgadaniu współczesnego świata i obopólnych zapewnieniach, że życie i tak jest piękne - potrzebny nam obu był dzień z dużą ilością świeżego powietrza. Mój gospodarz zaproponował wyjazd w góry. Kierunek - Aragac - najwyższy szczyt w Armenii. Droga wiła się serpentynami w górę - aż na wysokość 3190 m n.p.m. Tam, nad brzegami niewielkiego jeziora Kari, przycupnęły zabudowania najsławniejszej stacji kosmologicznej w Armenii. To też baza wypadowa na szczyt.Na górę idzie się szeroką i łatwo dostrzegalną ścieżką, potem coraz węższą, przechodzącą w szlak, który w kilku miejscach rozgałęzia się, powodując wątpliwości, dokąd pójść. Aram zapewniał mnie jednak, że zna tu każdy kamień. Mimo to na kilku z nich o mało nie skręcił nogi. Przyznam, że nie do końca byliśmy przygotowani do tej wyprawy. W normalnych warunkach spacer na południowy wierzchołek (3879 m n.p.m.) trwa około dwóch godzin. Stamtąd kolejne dwie, aby stanąć na szczycie Aragac (4090 m n.p.m.). Niestety do dobrej  pogody nie mieliśmy szczęścia. Pory roku zmieniały się mniej więcej co kwadrans. Był deszcz, grad, wiatr i zalegające połacie śniegu w najwyższych partiach. Czasami tylko wyglądało słońce. Szło się z trudem. Na tyle ciężko, że nie osiągnąwszy szczytu, wróciliśmy do naszej wysłużonej łady. Aram widział, że nie mam najszczęśliwszej miny. Nie tracąc dobrego humoru, poczęstował mnie naparstkiem koniaku i wypalił: - Ty, drug, ty się nie martw, jutro pojedziemy nad jezioro. Tam nie trzeba mieć kurtki przeciwdeszczowej ani porządnej mapy. Wystarczą ręcznik i kąpielówki.

Ormiańskie Morze

Następnego dnia Aram przygotował się jak należy. W bagażniku miał całe wyposażenie letnika plus całkiem spory kosz z prowiantem i koniak Ararat. A wiadomo, że to najlepszy trunek na Zakaukaziu. Kiedy wjechaliśmy na coś w rodzaju autostrady wiodącej z Erywania nad jezioro Sewan, dowiedziałem się, że to największe spośród stu jezior Armenii - takie ormiańskie morze. Spora wysokość, na której leży (ok. 1898 m n.p.m.), i dogodne połączenia komunikacyjne sprawiają, że podczas letnich upałów plaże zapełniają się mieszkańcami miast żądnymi ochłody i relaksu. W czasach ZSRR w Armenii narodził się pomysł, aby wodę z jeziora Sewan wykorzystać do pracy elektrowni wodnej na jedynej wypływającej z niego rzece - Hrazdan. Zachwiało to całym ekosystemem. Lustro wody obniżyło się o 20 m(!), a powierzchnia jeziora zmniejszyła się o jedną trzecią. - Spójrz - Aram wskazał ręką na wyłaniające się w oddali kopuły kościołów Sewanavank. - One kiedyś znajdowały się na wyspie. Dziś to już półwysep. I dobrze - zaśmiał się. - Nie musimy wynajmować łodzi, aby obejrzeć je z bliska. Do kościołów na wzniesieniu prowadziły kamienne schody. Ze wzgórza widać było granatową taflę jeziora, poszarpane szczyty, długą na trzy km plażę, wypożyczalnie sprzętu wodnego oraz sklepy, hotele i pensjonaty. - To ormiańska riwiera - powiedział z dumą Aram. Przez resztę dnia podjęliśmy kilka prób zapanowania nad skuterem wodnym i deską z żaglem, ale większość czasu gawędziliśmy i spoglądaliśmy w niebo. Widocznie tego było nam trzeba.

Góra o Brzasku

Następnego dnia trzeba było się rozstać. Niełatwe są pożegnania w Armenii. To bardzo gościnny naród. Aram musiał jednak wrócić do pracy, a ja chciałem zobaczyć Ararat - świętą górę Ormian. Często mówił o niej Aram. Zmieniał mu się wtedy głos, wilgotniały oczy. Wysiadłem na krzyżówce. Do monastyru Khor Virap miałem ok. 5 km marszu. Podobno nie ma lepszego miejsca w Armenii, by napawać się widokiem góry, na której szczycie ponoć osiadła biblijna arka Noego. Mijałem pola winorośli, cebulowe warzywniaki i arbuzowe zagłębia. W oddali dostrzegłem zarysy klasztoru, w którym w jednej z cel więziony był św. Grzegorz Oświeciciel. Zadarłem głowę wyżej. W tle powinna ukazać się sylwetka Araratu z białą czapą śniegu na szczycie. Taki obrazek pamiętam z pocztówek. Teraz jednak nie było mi dane go zobaczyć. - To przez front atmosferyczny znad Wyżyny Armeńskiej - wyjaśnił wąsacz, opiekun XVII-wiecznego klasztoru Khor Virap. - Spójrz - wskazał ręką gdzieś w stronę szarej skłębionej masy powietrza - to już Turcja. Wyostrzyłem wzrok i... około 100 m od nas widać było zasieki, potem pas ziemi niczyjej, wieże wartownicze i kolejne zasieki. A dalej dostrzegłem mdłe zarysy góry. - Chmury przejdą, ranek będzie czysty. - Zaczekaj do jutra, rozbij namiot, gdzie chcesz i wstań przed świtem - radził. - Jeśli pogoda dopisze, czeka cię niezwykły widok. Wstałem o brzasku. Było pięknie. Jak na pocztówce... Nie, o wiele piękniej.

Pierwszy raz Armenią zachwyciłem się dwadzieścia lat temu. Jako zwycięzca uczelnianej olimpiady  z języka rosyjskiego miałem do wyboru możliwość odbycia praktyki w Moskwie, Leningradzie (wtedy jeszcze) i Erewaniu (dziś Erywań). Moja rusycystka nigdy nie darowała mi, że zamiast metropolii z rosyjską duszą i muzeami światowej sławy wybrałem jakąś zakaukaską republikę. To była moja pierwsza podróż poza Europę, lot samolotem i pobyt tak daleko od domu. Byłem pod wrażeniem krajobrazów i ludzi, zawsze z wielkim sentymentem wracałem  myślami do Armenii.  Aż pewnego dnia postanowiłem tam wrócić nie tylko we wspomnieniach...