Mali: Błękitni ludzie pustyni

To prawdopodobnie sudańscy Beduini zepchnęli Tuaregów na piaski Sahary i　tym samym dali początek hermetycznej kaście pustynnej szlachty. Arabowie nazywają ich Tuaregami, sami mówią o　sobie Kel Tamasheq – mówiący językiem tamaszek lub po prostu wolni ludzie. Bo właśnie wolność i　niezależność ukochali sobie najbardziej. Dlatego ich królestwo sięga tam, gdzie kończą się piaski pustyni i　pastwiska sahelu. Nic sobie nie robią z　granic Libii, Algierii, Mali czy Nigru. Od ponad tysiąca lat przemierzają Saharę – z　zachodu na wschód. To prawdopodobnie sudańscy Beduini zepchnęli Tuaregów na piaski Sahary i　tym samym dali początek hermetycznej kaście pustynnej szlachty. Arabowie nazywają ich Tuaregami, sami mówią o　sobie Kel Tamasheq – mówiący językiem tamaszek lub po prostu wolni ludzie. Bo właśnie wolność i　niezależność ukochali sobie najbardziej. Dlatego ich królestwo sięga tam, gdzie kończą się piaski pustyni i　pastwiska sahelu. Nic sobie nie robią z　granic Libii, Algierii, Mali czy Nigru. Od ponad tysiąca lat przemierzają Saharę – z　zachodu wschód, z północy na południe. O　jasnej karnacji, prostych włosach i　wysokim wzroście, z　zawiązanymi na głowie i　szyi turbanami w　kolorze indygo ani trochę nie przypominają czarnoskórych mieszkańców północnej czy środkowej Afryki.

WIELBŁĄD PONAD WSZYSTKO

W　XIV w. Tuaregowie przeszli na islam, ale ich obyczaje różnią się od wyznawców tej religii. Kobiety mają bardzo wysoki status społeczny, a　mężczyźni zasłaniają twarz. Legenda tuareska opowiada, że właśnie kobieta – Tin Honan – była siłą sprawczą, która zjednoczyła dawno temu tuareskie rody. Nigdy nie mieli własnego państwa. Największe znaczenie ma dla nich rodzina, stada wielbłądów i　kóz. Rodziny tworzą klany – taousit – dowodzone przez amrara, zaś klany tel – konfederację dowodzoną przez amenokala. Przez lata zmonopolizowali transport towarów na Saharze. Zresztą nie mieli konkurencji, bo to, co potrafili robić, do dziś wprawia w　osłupienie. Tylko Tuareg miał na tyle odwagi, by w　krytycznej sytuacji przeciąć żyłę swojego wielbłąda i　pić jego krew, a　kiedy było całkiem beznadziejnie, po prostu przywiązać się do niego i　liczyć, że instynkt samozachowawczy zwierzęcia wybawi ich obydwu z　kłopotów. Wielbłąd może przejść bez przerwy nawet 300 km i　nie pić 10 dni. Gdyby nie wielbłądy, rozrzucona po Saharze społeczność Tuaregów w　ogóle nie miałaby szansy zaistnieć, dlatego zwierzęta te cieszą się szczególnym szacunkiem i　są czymś więcej niż tylko środkiem transportu. Przy każdej rodzinnej uroczystości, ślubie czy pogrzebie ktoś wielbłąda dostaje, a　ktoś inny go daruje. Dobra żona może kosztować nawet 10　wielbłądów.

PUSTYNNY SUPERMARKET

Handel to prawdziwy żywioł Tuaregów.Przez blisko 2 tys. lat kontrolowali obrót towarów pomiędzy wybrzeżem Morza Śródziemnego a　Sahelem. Tkaniny z　Północnej Afryki i　Sudanu, a　nawet z　Europy, proso i　daktyle znad Nilu, broń, skóry, drewno, miedziane garnki, herbata, tytoń… Wszystko to stanowiło niezbędny element funkcjonowania tuareskiej społeczności. I　niestety sporo kosztowało, a　że uprawą się brzydzili, nie pozostawało im nic innego jak wymiana importowanych towarów na wielbłądy, kozy oraz sól. Eksploatowana na środku pustyni wprost z　prehistorycznych jezior transportowana była na grzbietach czarnoskórych niewolników i　wielbłądów w　postaci 60-kilogramowych tafli. Karawany dromaderów wciąż docierają do portów przeładunkowych w　Timbuktu czy Mopti na Nigrze. Sól – złoto pustyni – w tropikach jest najcenniejsza. Za jedną miarkę soli można było dostać 20 miarek zboża. Budzący strach Tuaregowie specjalizowali się też w　handlu ludźmi. Czarnoskórych mieszkańców Afryki porywali i　zamieniali na potrzebne im przedmioty. Część czarnoskórych pozostawała w　tuareskich obozowiskach, przekształcając się w　kastę służących – niewolników, plemię Bella. Tuaregowie przyłożyli też rękę do handlu niewolnikami z　okupującymi Afrykę Portugalczykami czy Francuzami. Niewolnictwo zniesiono tu dopiero w　połowie XIX w., ale jeszcze w　latach 80. XX　w. trzeba było specjalnych zakazów i　wysokich kar, aby zabronić Tuaregom posiadania niewolników. Mimo to do dziś grupy byłych niewolników dobrowolnie trzymają się tuareskich osad.

PUSTYNNA REWOLUCJA

Tuaregowie powstali zbrojnie, prawie równocześnie z　pierwszymi oznakami demokratyzacji tej części Afryki. Kiedy w　1960 r. Mali ogłosiło niepodległość, dawni czarnoskórzy niewolnicy z　dnia na dzień zaczęli rządzić obszarami należącymi do Tuaregów. I　jak to w　życiu bywa, poszło oczywiście o　pieniądze, które – chociaż liche – szły wszędzie, tylko nie na ziemie zajmowane przez Tuaregów. Kielich goryczy przelały serie suchych lat i　ciągłe spychanie tuareskich stad na bezużyteczne tereny. Zamieszki, walki i　krwawe zamachy na wojskowych i　cywili trwały aż do końca lat 90. Zawarty 27 marca 1996 r. w　Timbuktu pokój uspokoił sytuację w　regionie na niewiele ponad dekadę. W　lutym 2007　r. w　północnym Nigrze wybuchła druga tuareska rewolucja. Oficjalnie jak zwykle poszło o　pieniądze, złoża uranu i　niespełnione obietnice rządu. Mniej oficjalnie mówi się, że rewolucje będą wybuchać, dopóki na Saharze będzie żył ostatni Tuareg. Bo ten nigdy nie pogodzi się z　tym, że ktoś nim rządzi.

UPADŁA STOLICA

Zimą w　Timbuktu zawsze wieje wiatr. Harmatan niesie z　pustyni pył, czerwony kurz zasypuje oczy i　wciska się w　usta. Gliniane domki i　strzeliste, również gliniane meczety wyrastają wprost z　piasku ulepione ludzką ręką. Nieosiągalne do połowy XIX　w. dla białych miasto było kiedyś najważniejszym punktem na szlaku handlowym przez Saharę. Jego legenda zdążyła okrążyć świat i　wrócić z　powrotem, ale zamiast Tuaregów spotkała żółto-szare mury domów i　marne resztki chlubnej przeszłości. Błękitni jeźdźcy nie mają dziś szans, by żyć jak kiedyś, zamiast z　towarami prowadzą karawany z　turystami, a　wielbłądy zamieniają na pojazdy z　napędem na cztery koła. Tylko najbardziej wytrwałe rodziny przemierzają Saharę, od jesieni po wiosnę solne karawany wciąż biorą się za bary z　niewygodami podróży. Bo jedno się nie zmieniło: w　tropikach sól wciąż jest na wagę złota, a　wolność i　suwerenność znacznie przewyższa jego cenę.